رهروان شهدا

عُمَر خَیّام
مجسمهٔ خیام نیشابوری در دفتر سازمان ملل متحد در وین
نام اصلی	غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری
زمینهٔ کاری	ریاضیات، اخترشناسی، شعر، فلسفه،[۱] دین، تاریخ، گاهشماری، موسیقی
زادروز	۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ ۴۴۰ (قمری) ۱۸ مه ۱۰۴۸ نیشابور
پدر و مادر	ابراهیم خیام نیشابوری
مرگ	۱۲ آذر ۵۱۰ ۵۳۶ (قمری) ۱۱۳۱ (میلادی) نیشابور
ملیت	ایرانی
محل زندگی	حیره، نیشاوبر
جایگاه خاکسپاری	قبرستان حیرهٔ نیشابور، آرامگاه خیام ۳۶°۹′۵۷.۲۱″ شمالی ۵۸°۴۹′۲۰.۲″ شرقی
در زمان حکومت	سلجوقیان
رویدادهای مهم	سقوط دولت آل‌بویه، قیام دولتِ سلجوقی، جنگ‌های صلیبی، ظهور باطنیان
نام(های) دیگر	خیامی، خیام نیشابوری، خیامی النیسابوری[۲]
لقب	حکیم، حجّةالحق، امام عصر، جانشین ابن‌سینا
کتاب‌ها	رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس، رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی در حساب)، القول علی اجناس التی بالاربعاء (دربارهٔ موسیقی)
نوشتارها	رساله در جبر
دیوان سروده‌ها	رباعیات خیام
تخلص	خیام
فرزندان	نوادهٔ او: شاهپور نیشابوری
دانشگاه	نامیهٔ نیشابور
شاگرد	ابن سینا، امام موفق نیشابوری
دلیل سرشناسی	تدوین تقویم جلالی، رباعیات، استاد بی‌بدیلِ فلسفهٔ طبیعی (مادی) ریاضیات، منطق و متافیزیک، مثلث خیام-پاسکال، چهارضلعی خیام-ساکری
اثرگذاشته بر	صادق هدایت بر این باور است که حافظ از تشبیهات خیام بسیار استفاده کرده‌است.

عُمَر خَیّام نیشابوری (نام کامل: غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری) (زادهٔ ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ در نیشابور - درگذشتهٔ ۱۲ آذر ۵۱۰ در نیشابور)^[۳] که خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النّیسابوری^[۲] هم نامیده شده‌است، فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و رباعی‌سرای ایرانی در دورهٔ سلجوقی است. گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش «حجّةالحق» بوده‌است،^[۴] ولی آوازهٔ وی بیشتر به‌واسطهٔ نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. افزون بر آن‌که رباعیات خیام را به اغلب زبان‌های زنده ترجمه نموده‌اند، ادوارد فیتزجرالد^[۵] رباعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کرده‌است که مایهٔ شهرت بیشتر وی در مغرب‌زمین گردیده‌است.

یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان اصلاح گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دورهٔ سلطنت ملک‌شاه سلجوقی (۴۲۶–۴۹۰ هجری قمری) بود، دانست. وی در ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعات‌اش دربارهٔ اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است.^[۶] ابداع نظریه‌ای دربارهٔ نسبت‌های هم‌ارز با نظریهٔ اقلیدس نیز از مهم‌ترین کارهای اوست.^[۷]

شماری از تذکره‌نویسان، خیام را شاگرد ابن سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده‌اند.^[۸][۴][۹] صحت این فرضیه که خیام شاگرد ابن سینا بوده‌است، بسیار بعید می‌نماید، زیرا از لحاظ زمانی با هم تفاوت زیادی داشته‌اند. خیام در جایی ابن سینا را استاد خود می‌داند اما این استادی ابن سینا، جنبهٔ معنوی دارد.